Alpullu - Osmanlı Zamanında Şeker Fabrikası

Şeker fabrikası kurma ve açma çalışmaları Osmanlı devleti zamanında başlıyor.

Kaynaklarda belirtildiğine göre ilk teşebbüs 1839’da.... Necip Paşa şeker fabrikası kurmak için Almanya’dan makine ve teçhizat getiriyor. Ancak ömrü vefa etmiyor. Kısa bir süre sonra ölünce girişim yarıda kalıyor. Bir yıl sonra, yani 1840'ta Arnavutköy'lü Dimitri Efendi konuya el atıyor. Ticaret Bakanlığına verdiği dilekçe Meclis-i Umur-u Nafia’da görüşülerek fabrika inşası için ruhsat verilmesine karar veriliyor ve ruhsatını alıyor (Deniz Akpınar, Vedat Karadeniz; Erzincan şeker fabrikasının kuruluşu, gelişimi ve geleceği, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi , 2017, Volume: 8 Issue: 39, ss. 233-243).

1861'de Bursa'da şeker fabrikası kurulmasına ruhsat verildiğini mübeyyin emr-i...

1867’de Davudoğlu Karabey, 1879’da Fenerler imtiyazı sahibi Michel Paşa, 1887’de Afyonlu Yusuf Bey'in şeker fabrikası kurma girişimlerinden söz ediliyor (http://www.zmo.org.tr).
----
1885 tarihi itibariyle Kirkyan Serkez Efendi'ye Canik, Samsun'da şeker kamışı fabrikası kurma imtiyazı tanınıyor
----
1886 yılında Mekke-i Mükerreme Eski Doktoru Mehmed Râif Bey "Şeker Fabrikası" İsimli bir kitabı Osmanlıcaya Tercüme ediyor ve Kitabın Basılması için Başbakanlıktan izin istiyor. Bu izin veriliyor. Kitap basıldı mı, basılmadı mı bilmiyoruz. Alpullu fabrikasının kurulmasından 40 yıl önce "Şeker Fabrikası" isimli bir eser Türkçeye/Osmanlıcaya kazandırılıyor. Hem de Mekke'de görev yapan bir doktor tarafından.
----
Sonraki yıllarda Abdülhamit konuyu önemsiyor ve Rauf Paşa'ya bu konuyla ilgilenmesi için görev veriyor. Rauf Paşa Uzunköprü’deki çiftliğine pancar ekiyor ve "şeker özü" değerlendirmesi için pancar numunelerini tahlil edilmek üzere Avrupa'ya gönderiyor. Tahlillerden olumlu sonuçlar alınması üzerine 1900 yılında Osmanlı hükümeti kendisine şeker fabrikası kurma imtiyazı veriyor (Akpınar ve Karadeniz, 2017). Bu amaçla Ergene bölgesinde şeker pancarı yetiştirmek ve şeker fabrikası ile alakalı işleri yürütmek üzere 1898 yılında Osmanlı Şirketi kuruluyor. Akpınar ve Karadeniz'in bildirdiğine göre kurulacak fabrikanın Avrupa’dakilerle rekabet edemeyeceği anlaşıldığından yatırım yapılamıyor.
----
Devlet arşivlerinde "Rauf Paşa'nın Uzunköprü civarındaki şeker fabrikasını işletmek için Almanya'dan gelen muteberana ziyafet tertip ettiği" konusunda bir belge var. Fabrika kurmak için 1897 yılında altı Alman İstanbul'a geliyor. Misafirler Paşanın Küçük Çamlıca civarında Nişantaşı isimli mahalledeki köşkünde ağırlanıyorlar, kendilerine ziyafet veriliyor. 10 Safer 1315... Alpullu fabrikasının kurulmasından 30 yıl önce...
---
Osmanlı Arşivinde Rauf Paşa'ının şeker fabrikası kurma teşebbüsüyle ilgili ilginç bir belge var. Önce 10 yıl sonra 20 yıl teşvik istiyor. Gümrük muafiyeti istiyor. Pancar tohumunu, kömürü hatta pancarı dışarıdan getirmek gibi niyetleri olduğundan söz ediyor. Gözden ırak tutulmaması gereken bir belge...

Rauf Paşa 1832-1999 yılları arasında yaşamış. Sultan Abdülaziz'le Avrupa seyahatine katılmış. 1870'te müşir, 1875'te Bahriye Nazırı olmuş. 27 süreyle I. Ordu Komutanı olmuş, Seraskerlik yapmış.
-----
1887 yılında Mişel Paşaya 50 yıllık imtiyaz verilmek isteniyor.
-----
Birinci Dünya Savaşı yıllarında Ziraat Bakanı Mustafa Şerif Paşa şeker sanayinin kurulması için kanun teklifi hazırlanmasına karşın, savaşın mağlubiyetle sonuçlanması nedeniyle bu girişim de amacına ulaşamıyor.

1917’de Almanlarla birlikte kurulan Zenith şirketi de konuya ilgi duyuyor ve girişimlerde bulunuyor, fakat fazla bir gelişme çıkmıyor ortaya.

1839'dan 1918'e kadar geçen 80 yılda sürekli girişimler var fakat sonuç alınamıyor. Ve daha sonra İstiklal Savaşı... Bir dört yıl daha geçiyor... İlk girişimlerden 85 yıl sonra şeker fabrikasını Alpullu'da açabiliyoruz. Bunun için meğer Osmanlı'nın yıkılması, dünya devlet haritalarının yeniden oluşuturulması gerekiyormuş.
----
Bursa'da şeker fabrikası kurulmak isteniyor. Arşiv belgesi: Yer Bilgisi: 13-13
Belge Tarihi : H-16-10-1278: Bursa'da kurulacak şeker fabrikasına ruhsat verildiğini mübeyyin emr-i ali. Miladi takvimle: 16 Nisan 1862.

Sultan durumun farkında ve hemen ruhsat veriyor. Alpullu'dan 64 yıl önce... Fakat gerçekleşmiyor. Nedeni ülkenin altı yapısı, bürokrasi, savaş koşulları, bilgi ve teknik eleman yetersizliği...
----
Bursa’da Şeker Kamışından Şeker Üretmek Üzere Fabrika Kurulması İçin İmtiyaz Verilmesi - Sultan Abdülaziz Han'ın 16 Nisan 1862 tarihli İrade-i Seniyyesi

Okuyan Eski Başbakanlık arşiv uzmanı: Nihat Aydoğan
Destek veren Cumhurbaşkanlığı arşiv görevlisi: Mehmetali Alacagöz
Sadeleştiren: Nihat Aydoğan,
Basitleştiren: Hüner Şencan
Tarih: 21.12.2019

“Bismihi” Simgesi
Doktor Zührab’ın tohumunu Ümit Burnu’ndan celb ile Brusa’da yetiştirmiş olduğu bir nevi şeker kamışından şeker ve saire imali hakkında imtiyaz i’tası hususuna müsaade-i seniyyem erzan kılınmış müsted’î takdim etmiş olduğu arzuhali üzerine Meclis-i Maabir’den yapılan mazbata bir kıt’a imtiyaz şartnamesiyle beraber Meclis-i Vâla-yı Ahkâm-ı Adliyemin Daire-i Kavanîn ve nizamatına lede’l-havale mumaileyh mezkûr kamışın tohumunu celb ile ibtidar kendü çiftliğine zer’ ederek husule getirmiş ve muahharen ahaliye dahi tohum i’tasıyla suret-i zer’ini ta’lim ve tefhim ederek Brusa Eyaletine tamim eylemiş olduğundan mezkûr kamışı sahk ve ta’sîr içün inşa edeceği fabrikalar hakkında mer’iyyü’l-icra suret-i rüsumat nizamnamesine tabi olmak ve ber-muceb-i şartname on beş sene müddet-i imtiyaziye i’ta kılınmak üzere su ve vapur değirmanları inşasına ruhsat-ı seniyyem erzan kılınması Meclis-i Vâla-yı mezkûrdan bâ mazbata ifade olunmuş ve ol vecihle icrası hususuna irade-i seniyye-i mülûkânem taallukuyla emr-i Hümayun-ı şahanem sünuh ve sudur idür ki mucebince mezkûr şartname iki nüsha olarak tahrir ve Ticaret Nezaret-i Celilesi canibinden ve mumaileyh tarafından imza ve temhir olunarak işbu emr-i âlişanım tarihinden itibaren on beş sene müddet-i imtiyaziye i’ta kılınmış olduğunu mutazammın Divan-ı Hümayunumdan işbu emr-i âlişanım tasdir ve mumaileyh yedine i’ta kılındı. Tahriren fi’l-yevmi’s-sadisü ve’l-aşere min şehr-i Şevvali’l-mükerrem li-sene semane ve seb’în ve mieteyn ve elf. Kayd ve mukabele olundu.
Günümüz Türkçesiyle ve Sadeleştirilerek
Doktor Zührap, tohumunu Ümit Burnu’ndan getirerek Bursa’da yetiştirmiş olduğu bir çeşit şeker kamışından şeker ve benzer şeyleri üretmek için imtiyaz verilmesi hususunda izin istemiştir.
İlgili şahsın takdim etmiş olduğu dilekçesi üzerine Bayındırlık İşleri Meclisi’nin düzenlediği tutanak bir adet imtiyaz şartnamesiyle beraber, Yüce Meclisin Kanunlar ve Tüzükler Dairesine havale edilmiştir.
Adı geçen kişi söz konusu kamışın tohumunu yurt dışından getirip kendi çiftliğine ekerek yetiştirmiş sonra bu tohumları halka vermiş ve üretimini onlara da anlatarak öğretmiştir. Bursa Eyaletine gönderdiği yazıyla anılan kamışı dövüp ezmek ve suyunu çıkarmak için yapacağı fabrikalar hakkında şu anda geçerli olan Vergiler Tüzüğüne tabi ve belirlenen şartnameye uygun olarak on beş sene süreyle imtiyaz dahilinde su ve buhar değirmenleri yapmak üzere izin istemiştir.
Bu şekilde izin verilmesi için Yüce Meclise tarafımdan bildirimde bulunulmuş ve o şekilde izin verilmiştir.
Anılan şartname iki nüsha halinde yazılmış Ticaret Bakanlığı ve adı geçen tarafından imzalanarak mühürlenmiştir. İşbu yüce emrim ve onay tarihinden itibaren on beş sene imtiyaz süresiyle verildiğini gösteren belge, Divan-ı Hümayunum tarafından yazılarak adı geçen kişiye verilmiştir.
Bin iki yüz yetmiş sekiz senesi, Şevval ayının on altısında yazılmıştır. 16 Şevval 1278 (16 Nisan 1862)
----
Kaynaklarda o yıllarda “Londra Baş şehbenderi (Başkonsolos) Edward Zührab Efendi” diye bir kişiden söz ediliyor. Aynı kişi midir, belli değil. Bazı kaynaklarda Zührab adının Türkçeleşmiş Müslüman ismi olduğu belirtiliyor. Sonraki tarihlerde İstanbul Hukuk fakültesinde profesörlük yapmış olan Ermeni asıllı Kirkor Zohrab (1861-1915) başka biri. “Zührab (Erzurum’da İngiliz konsolos vekili) şeklinde bir bilgi var. Ve “İstanbul mebusu Zührab [Efendi] geldi.” diye bir başka bilgi…
----
1862 yılı Sultan Abdülaziz zamanı…

---