Fabrikanın-Açılışı
Fabrika Alanı
Fabrika Arazisi Kimin
Fabrikanın Arşivi
Fabrikaların Birleşimi
Fabrikanın Bölümleri
Fabrika Çalışanları
Fabrikanın-Duraklaması
Fabrikanın Güvenliği
Fabrikanın Hissedarları
Fab.nın İdare Meclisi
Fabrika İşçisi
Fabrikanın Jeeb'i
Fabrikanın Kanunu
Fabrikanın Kapasitesi
Fabrikanın Kârı
Fabrikanın-Kurucuları
Fabrikanın Kuruluşu
Fabrikanın Memurları
Fabrikanın Muafiyetleri
Fabrika Müdürleri
Fabrika Nizamnamesi
Fabrika Otomobilleri
Fabrikanın Satılması
Fabrikanın Tevsii
Fabrikanın Yan Tesisleri
Fabrika Treni
Fabrikanın Yeri
Fayton
Fırınlar
Filmler
Fitre ve Zekat
Fabrika Makinelerinin Komisyoncusu
"Şeker fabrikaları" ve "şeker şirketlerinin" kurulmasını destekleyen hukuki ve yasal düzenlemeler var. Bir taraftan fabrikaların, diğer taraftan onları işletecek şirketlerin güçlendirilmesi gerekiyor.
- 17 Şubat- 4 Mart 1923. İzmir İktisat Kongresi. Pancar yetiştirilmesi ve şeker fabrikası kurulması kararlaştırılıyor.
İki yıl sonra...
-25 Ocak 1925. Bakanlar Kurulu tarafından “601 (?) Sayılı Şeker Fabrikaları Tesisinin Teşvikine Dair Kanun” teklifi meclise sunuluyor. ??
- 14 Nisan 1341 (1925) Resmi Gazete No. 92, sene 3.. Şeker Fabrikalarının kuruluşunu teşvik için 14 Nisan 1341 (1925) tarihinde 601 numaralı kanun çıkarılıyor. (Resmi Gazetede 1/606 şeklinde gözüküyor. 14 Nisan 1341 (1925) tarihinde neşir ve ilân oluyor.) Fabrikalara 25 sene muafiyet tanınıyor. Bilumum müsaade ve muafiyetler bu kanunda... Adı, "Şeker Fabrikalarına Bahşolunan İmtiyazat ve Muafiyet Kanunu”... 601 numaralı kanun 1956 yılında kadar, 30 yıl süreyle yapılan bazı değişiklikler çerçevesinde yürürlükte... Çünkü 30 sene yürürlükte kalacağı aynı kanunla hüküm altına alınmış. Kanunun icrasına Maliye, Ticaret, Ziraat ve Nafia vekilleri memur olduğu bildiriliyor. Toplam 13 maddelik bir yasa. Teşviki Sanayi Kanunu daha önceden çıkarılmış olmalı... Dönemde Ticaret Bakanı Ali Cenani Bey...
- 21 Hazıran 1925. Ticaret Bakanı, şeker fabrikasının Dahili Nizamnamesi'ni, yani Kuruluş Sözleşmesini 21 Haziran 1925 tarihinde bakanlar kuruluna sunmuş ve bu konuda 2141 numaralı kararın alınmasını sağlamış. (Dahili Nizamname'nin Osmanlıcasına ait çeviri-yazı faaliyeti devam ediyor).
2141 numaralı Kararname'nin metni (Kaynak: CDAB- 30-18-1-1 / 14 - 40 - 13).
Bihi… O'nun adıyla...
Kararname
İstanbul, Çatalca, Tekirdağ, Kırklareli ve Edirne vilayetlerini ihtiva eden mıntıka dahilinde şeker istihsali için lüzumlu olacak şeker pancarını yetiştirmek üzere ihtiyaca göre doğrudan doğruya veya bil-iştirak icrai ziraat etmek ve şeker pancarı ziraatinin ıslahı ve teksiri hususunda teşrifat ve teşebbüsatta bulunmak, fabrikalar inşa etmek, işletmek ve buna teferru bil cümle muamelatı ifa eylemek maksadıyla ve 50 sene müddet ve 500 bin Türk Lirası sermaye ile teşekkül eden ve İstanbul-Trakya Şeker Fabrikaları Türk Anonim Şirketinin tadilat ve tashihat-ı lazime icrasiyle Ticaret Vekaleti celilesinden mevrid Nizamname-i Dahili layihası ve sermayenin yüzde onunun depozito edildiğini natık banka mektubu ve taahhüt senedi icra vekilleri heyetinin 21 Haziran 341 tarihli içtimaında tetkik ve mütaala olunmuş ve mezkur şirket Nizamname-i Dahiliyenin tadilatı vakia dairesinde tetkiki karargir olmuştur. 21 Haziran 1341.
Türkiye Reisi Cumhuru Gazi Mustafa Kemal
ve
Bakanlar Kurulunun diğer Üyeleri
(Not. O tarihlerde Bakanlar Kurulu kararnamelerine "bihi" sözcüğüyle başlandığı ve bunun "Bismillahirrahmanirrahim" anlamına geldiği...)
- 22 Haziran 1925 günü... Yani bir gün sonra... Kararnamede bir eksiklik olduğu anlaşılıyor ve 2141 numaralı karara ek niteliğinde yeni bir kararname çıkarılıyor. 21 Haziran 341 tarih ve 2141 numaralı kararnameye ek (zeyil)... Rafet Seçkin tarafından devlet arşivlerinden temin edilen bu Ek Kararname'nin Osmanlıcası elimizde. Ek Kararname'nin numarası 2153... Arada 12 adet başka kararname var.
22 Haziran 1925 tarih ve 2153 sayılı Ek Kararname'nin metni:
Bihi… O'nun adıyla...
"Kararname.
21 Haziran 341 tarih v 2141 numaralı kararnameye zeyildir. İstanbul, Çatalca, Tekirdağ, Kırklareli ve Edirne vilayetleri hudutları dahilinde şeker fabrikası tesisiyle işletilmesi imtiyazında 25 sene müddetle 341 tarih 601 numaralı kanuna tevfikan ve mezkur kanunda muharrer bilumum müsaadat ve muafiyetten istifade etmek üzere ve Ticaret Vekaleti tarafından bu bapta tanzim olunan talimatnamede tayin edilen müddet zarfında tesisat ve inşaat temin edilmediği halde hakkı inhisar kendiliğinden sakıt olmak şartıyla İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Anonim Şirketine itası Ticaret Vekaleti Celilesine 22 Haziran 341 tarih ve 3454 numaralı tezkeresiyle vuku bulan takyidi üzerine İcra Vekilleri Heyeti'nde 24 Haziran 341 tarihli içtimaında karargir olunmuştur."
Bu yazıdan ne anlamamız gerekiyor: Şirket talimatnamede belirlenen müddet zarfında inşaat ve tesisat işlerini tamamlamazsa kendisine tanınan muafiyetlerin kendiliğinden sona ereceğini... Bakanlar Kurulu Ek Kararname çıkarak "yapım işini" garantiye almak istiyor. Tedbir gerçekten işe yarıyor. Fabrika 11 ay gibi bir süre içinde tamamlanıyor. Tamamlanmak zorunda, Bakanlar Kurulunun almış olduğu kararda "kendiliğinden sakıt olur" maddesi var.
Yazıdan bir şeyi daha anlıyoruz ki Nizamname, şirketin yetkilileri tarafından değil bizzat Ticaret Bakanlığı tarafından yazılmıştır. Bu konu da önemli... Şeker Şirketi kendi Nizamnamesi dahil, her şeyi kucağında hazır buluyor. Bakanlık onlara "biz hazırlıyoruz, siz yönetin" diyor.
4 Kasım 1925. Şeker İnhisarı Kanun taslağının meclise sunulması.
25 Ocak 1926 724 Numaralı Şeker İnhisarı Kanunun kabul edilmesi. Şeker ithalatının bütünüyle devletin tekeline alınması. Devlet "fabrika kuruyoruz, ne kadar ithal edeceğimize biz karar verelim" diyor. Fabrika şekerini ithal şekerin maliyet fiyatı üzerinden satın alma mecburiyeti getiriliyor. Maliyet fiyatına 8 kuruş inhisar vergisi getiriliyor. İthal fiyatı belli bir noktaya getiriliyor ve üretim fiyatı da... "1929 yılına kadar toplam şeker tüketiminin %90'ından fazlası ithalat ile karşılanmıştır." (Bk. M. Mert, Kuruluş Yıllarında Şeker Sanayi ve Devletin Amaç Fonksiyonu, Tesam Akademi Dergisi, Haziran 2018 5(2), 183.247.
28 Mayıs 1927. Teşviki sanayi kanunu.... 15 yıl yürürlükte kalıyor. Sermaye ve teknik bilgi yetersizliği yasanın yeterince yararlı olmasını sağlayamamış. Bunun üzerine 1930'lu yıllarda "devletçiliğe" yönelinmiş.
9 Şubat 1929 Şeker İnhisarının başına Şakir Kesebir'in atanması.
Uzak olmayan tarihler içinde; hem fabrikanın Yönetim Kurulu Başkanı, Hem Milletvekili, hem Bakan, hem de Şeker İnhisarının başkanı... Yani, "Şeker, tek kelimeyle ondan sorulur" konumunda. Ve ayrıca aylık 300 lira tahsisat İnhisar idaresinden alıyor. (Bu konuda bakınız: Fatih Damlıbağ, Development of beet sugar ındustrıes ın the world and the example of alpullu sugar factory, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XVII/34 (2017-Bahar/Spring), ss. 133-157.
1 Haziran 1929. Şeker İnhisarı kanunun 1499 sayılı Gümrük Tarifesi Kanunu ile kaldırılması.
12 Haziran 1930. 1718 Sayılı Kanun ile şeker istihlak (tüketim) vergisi yürürlüğe giriyor.
1937 yılı. Zirai Kombinalar İdaresi kuruldu.
1943 yılı. Boş hazine toprakları üzerinde devlet çiftlikleri oluşturdu.
1956 yılı. 6747 Sayılı “Şeker Kanunu'nun” çıkarılması ve 601 no'lu kanunun ilgası.
---
.
- 17 Şubat- 4 Mart 1923. İzmir İktisat Kongresi. Pancar yetiştirilmesi ve şeker fabrikası kurulması kararlaştırılıyor.
İki yıl sonra...
-25 Ocak 1925. Bakanlar Kurulu tarafından “601 (?) Sayılı Şeker Fabrikaları Tesisinin Teşvikine Dair Kanun” teklifi meclise sunuluyor. ??
- 14 Nisan 1341 (1925) Resmi Gazete No. 92, sene 3.. Şeker Fabrikalarının kuruluşunu teşvik için 14 Nisan 1341 (1925) tarihinde 601 numaralı kanun çıkarılıyor. (Resmi Gazetede 1/606 şeklinde gözüküyor. 14 Nisan 1341 (1925) tarihinde neşir ve ilân oluyor.) Fabrikalara 25 sene muafiyet tanınıyor. Bilumum müsaade ve muafiyetler bu kanunda... Adı, "Şeker Fabrikalarına Bahşolunan İmtiyazat ve Muafiyet Kanunu”... 601 numaralı kanun 1956 yılında kadar, 30 yıl süreyle yapılan bazı değişiklikler çerçevesinde yürürlükte... Çünkü 30 sene yürürlükte kalacağı aynı kanunla hüküm altına alınmış. Kanunun icrasına Maliye, Ticaret, Ziraat ve Nafia vekilleri memur olduğu bildiriliyor. Toplam 13 maddelik bir yasa. Teşviki Sanayi Kanunu daha önceden çıkarılmış olmalı... Dönemde Ticaret Bakanı Ali Cenani Bey...
- 21 Hazıran 1925. Ticaret Bakanı, şeker fabrikasının Dahili Nizamnamesi'ni, yani Kuruluş Sözleşmesini 21 Haziran 1925 tarihinde bakanlar kuruluna sunmuş ve bu konuda 2141 numaralı kararın alınmasını sağlamış. (Dahili Nizamname'nin Osmanlıcasına ait çeviri-yazı faaliyeti devam ediyor).
2141 numaralı Kararname'nin metni (Kaynak: CDAB- 30-18-1-1 / 14 - 40 - 13).
Bihi… O'nun adıyla...
Kararname
İstanbul, Çatalca, Tekirdağ, Kırklareli ve Edirne vilayetlerini ihtiva eden mıntıka dahilinde şeker istihsali için lüzumlu olacak şeker pancarını yetiştirmek üzere ihtiyaca göre doğrudan doğruya veya bil-iştirak icrai ziraat etmek ve şeker pancarı ziraatinin ıslahı ve teksiri hususunda teşrifat ve teşebbüsatta bulunmak, fabrikalar inşa etmek, işletmek ve buna teferru bil cümle muamelatı ifa eylemek maksadıyla ve 50 sene müddet ve 500 bin Türk Lirası sermaye ile teşekkül eden ve İstanbul-Trakya Şeker Fabrikaları Türk Anonim Şirketinin tadilat ve tashihat-ı lazime icrasiyle Ticaret Vekaleti celilesinden mevrid Nizamname-i Dahili layihası ve sermayenin yüzde onunun depozito edildiğini natık banka mektubu ve taahhüt senedi icra vekilleri heyetinin 21 Haziran 341 tarihli içtimaında tetkik ve mütaala olunmuş ve mezkur şirket Nizamname-i Dahiliyenin tadilatı vakia dairesinde tetkiki karargir olmuştur. 21 Haziran 1341.
Türkiye Reisi Cumhuru Gazi Mustafa Kemal
ve
Bakanlar Kurulunun diğer Üyeleri
(Not. O tarihlerde Bakanlar Kurulu kararnamelerine "bihi" sözcüğüyle başlandığı ve bunun "Bismillahirrahmanirrahim" anlamına geldiği...)
- 22 Haziran 1925 günü... Yani bir gün sonra... Kararnamede bir eksiklik olduğu anlaşılıyor ve 2141 numaralı karara ek niteliğinde yeni bir kararname çıkarılıyor. 21 Haziran 341 tarih ve 2141 numaralı kararnameye ek (zeyil)... Rafet Seçkin tarafından devlet arşivlerinden temin edilen bu Ek Kararname'nin Osmanlıcası elimizde. Ek Kararname'nin numarası 2153... Arada 12 adet başka kararname var.
22 Haziran 1925 tarih ve 2153 sayılı Ek Kararname'nin metni:
Bihi… O'nun adıyla...
"Kararname.
21 Haziran 341 tarih v 2141 numaralı kararnameye zeyildir. İstanbul, Çatalca, Tekirdağ, Kırklareli ve Edirne vilayetleri hudutları dahilinde şeker fabrikası tesisiyle işletilmesi imtiyazında 25 sene müddetle 341 tarih 601 numaralı kanuna tevfikan ve mezkur kanunda muharrer bilumum müsaadat ve muafiyetten istifade etmek üzere ve Ticaret Vekaleti tarafından bu bapta tanzim olunan talimatnamede tayin edilen müddet zarfında tesisat ve inşaat temin edilmediği halde hakkı inhisar kendiliğinden sakıt olmak şartıyla İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Anonim Şirketine itası Ticaret Vekaleti Celilesine 22 Haziran 341 tarih ve 3454 numaralı tezkeresiyle vuku bulan takyidi üzerine İcra Vekilleri Heyeti'nde 24 Haziran 341 tarihli içtimaında karargir olunmuştur."
Bu yazıdan ne anlamamız gerekiyor: Şirket talimatnamede belirlenen müddet zarfında inşaat ve tesisat işlerini tamamlamazsa kendisine tanınan muafiyetlerin kendiliğinden sona ereceğini... Bakanlar Kurulu Ek Kararname çıkarak "yapım işini" garantiye almak istiyor. Tedbir gerçekten işe yarıyor. Fabrika 11 ay gibi bir süre içinde tamamlanıyor. Tamamlanmak zorunda, Bakanlar Kurulunun almış olduğu kararda "kendiliğinden sakıt olur" maddesi var.
Yazıdan bir şeyi daha anlıyoruz ki Nizamname, şirketin yetkilileri tarafından değil bizzat Ticaret Bakanlığı tarafından yazılmıştır. Bu konu da önemli... Şeker Şirketi kendi Nizamnamesi dahil, her şeyi kucağında hazır buluyor. Bakanlık onlara "biz hazırlıyoruz, siz yönetin" diyor.
4 Kasım 1925. Şeker İnhisarı Kanun taslağının meclise sunulması.
25 Ocak 1926 724 Numaralı Şeker İnhisarı Kanunun kabul edilmesi. Şeker ithalatının bütünüyle devletin tekeline alınması. Devlet "fabrika kuruyoruz, ne kadar ithal edeceğimize biz karar verelim" diyor. Fabrika şekerini ithal şekerin maliyet fiyatı üzerinden satın alma mecburiyeti getiriliyor. Maliyet fiyatına 8 kuruş inhisar vergisi getiriliyor. İthal fiyatı belli bir noktaya getiriliyor ve üretim fiyatı da... "1929 yılına kadar toplam şeker tüketiminin %90'ından fazlası ithalat ile karşılanmıştır." (Bk. M. Mert, Kuruluş Yıllarında Şeker Sanayi ve Devletin Amaç Fonksiyonu, Tesam Akademi Dergisi, Haziran 2018 5(2), 183.247.
28 Mayıs 1927. Teşviki sanayi kanunu.... 15 yıl yürürlükte kalıyor. Sermaye ve teknik bilgi yetersizliği yasanın yeterince yararlı olmasını sağlayamamış. Bunun üzerine 1930'lu yıllarda "devletçiliğe" yönelinmiş.
9 Şubat 1929 Şeker İnhisarının başına Şakir Kesebir'in atanması.
Uzak olmayan tarihler içinde; hem fabrikanın Yönetim Kurulu Başkanı, Hem Milletvekili, hem Bakan, hem de Şeker İnhisarının başkanı... Yani, "Şeker, tek kelimeyle ondan sorulur" konumunda. Ve ayrıca aylık 300 lira tahsisat İnhisar idaresinden alıyor. (Bu konuda bakınız: Fatih Damlıbağ, Development of beet sugar ındustrıes ın the world and the example of alpullu sugar factory, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XVII/34 (2017-Bahar/Spring), ss. 133-157.
1 Haziran 1929. Şeker İnhisarı kanunun 1499 sayılı Gümrük Tarifesi Kanunu ile kaldırılması.
12 Haziran 1930. 1718 Sayılı Kanun ile şeker istihlak (tüketim) vergisi yürürlüğe giriyor.
1937 yılı. Zirai Kombinalar İdaresi kuruldu.
1943 yılı. Boş hazine toprakları üzerinde devlet çiftlikleri oluşturdu.
1956 yılı. 6747 Sayılı “Şeker Kanunu'nun” çıkarılması ve 601 no'lu kanunun ilgası.
---
.
Fabrikanın Kanunu
